Badania analityczne steli kamiennych – kultowych rzeźb Połowców z XII – XIII w. znajdujących się w ogrodzie Pałacu w Nieborowie.
Cztery stele antropomorficzne zwane ,,kamiennymi babami” znajdują się na osi głównej ogrodu przy Pałacu Radziwiłłów w Nieborowie. Na podstawie analizy formalnej i typologicznej datuje się ich powstanie na XII-XIII w. Są to kultowe rzeźby Połowców – koczowniczego ludu pochodzenia tureckiego, który w XI-XII w. zasiedlał tereny nadczarnomorskich stepów pomiędzy Donem a Dniestrem, docierając aż do Karpat południowo – wschodnich. Stele nie były nigdy poddawane żadnym badaniom. Od początku przywiezienia ich do Nieborowa w XIX w. znajdują się w ekspozycji zewnętrznej i ulegają co raz szybszej destrukcji. Fotografie sprzed kilkunastu lat pokazują je jeszcze w ,,nie najgorszym” stanie. Na chwilę obecną bardzo mocno zatarła się forma rzeźbiarska i co raz szybciej znikają detale w postaci biżuterii, ubioru, fryzur. Powierzchnia kamienia uległa wypłukaniu, dezintegracji granularnej, widoczne są liczne ubytki mechaniczne, ubytki formy. Nawarstwienia chemiczne i biologiczne pokrywają cala powierzchnię obiektów. Muzeum w Nieborowie pragnie jak najszybciej rozpocząć działania konserwatorskie mające na celu uratowanie obiektów przed dalszą destrukcją i zabezpieczenie ich oryginalnej tkanki na kolejne lata ekspozycji. Rozważana jest możliwość zastąpienia oryginałów kopiami.
Aby opracować odpowiedni i prawidłowy program prac konserwatorskich konieczne jest przeprowadzenie badań analitycznych, które pomogłyby ustalić kilka faktów. Zabytki te niewątpliwie są unikatowe w skali kraju. Analogiczny obiekt – baba kamienna, znajduje się w Muzeum Archeologicznym w Krakowie i datowana jest na XI-XIII/XIV w. Nagromadzenie tego typu posągów, to tereny wschodniej Ukrainy gdzie osiedlił się koczowniczy lud Połowców przybyłych ze wschodu (prawdopodobnie dzisiejszej Turcji). Znajdują się one obecnie pod opieką np. Dniepropietrowskiego Muzeum Historycznego czy też Symferopolskiego Muzeum Historyczno-Krajoznawczego. Przywiezienie kamiennych bab do Nieborowa do dzisiaj pozostaje kwestią niewyjaśnioną – pojawiają się pewne wątki lecz żaden z nich nie jest potwierdzony.
W kwestii prowadzonych badań, nie tylko analitycznych następuje poszukiwanie odpowiedzi na następujące pytania i zagadnienia:
– Określenie materiału skalnego z którego są wykonane – inwentarze podają ogólne nazwy skał jako piaskowiec porowaty czarnomorski oraz piaskowiec zbity, karpacki. Nie wiadomo jednak czy i kiedy ewentualnie wykonywano w tym kierunku dokładniejsze badania i czy jest to tylko stwierdzone na podstawie obserwacji makroskopowej. Według literatury naukowej na temat połowieckich steli, prowadzone były badania petroarcheologiczne i odnaleziono miejsca gdzie prawdopodobnie wydobywano surowiec do wykuwania tego typu posągów oraz kamieniołomy z porzuconymi nawet fragmentami tego typu posągów, co mogłoby pozwolić na porównanie materiału badawczego w celu dokładniejszego ustalenia miejsca pochodzenia bab nieborowskich. Dokładna znajomość materiału pozwoli również na opracowanie właściwego programu prac konserwatorskich dla tego rodzaju skał.
– Ustalenie w jakim zakresie baby nieborowskie były poddawane zabiegom konserwatorskim. Jedna z figur została sklejona w dolnej partii na wysokości kolan, nie wiadomo dokładnie jak głęboko sięga pęknięcie i czy zagraża rozczłonkowaniu figury (Baba IV). Ponadto w latach 70 – 80 obiekty zostały umieszczone przez działania PKZ-ów w betonowych cokołach, co utrudnia określenie w przypadku niektórych z nich głębokości umieszczenia w betonie. Usunięcie tego typu materiału z zabytkowych posągów bez ich uszkodzenia będzie bardzo trudnym zabiegiem.
– Wysunięcie nowych wniosków lub potwierdzenie obecnych na temat losów obiektów przed przybyciem do muzeum, gdyż nie są one znane np. poprzez ustalenie czasu powstania zniszczeń np. pęknięć i ubytków mechanicznych.
– Kwestia ewentualnej polichromii figur. Obiekt z Muzeum Archeologicznego w Krakowie był poddawany podstawowym badaniom przy okazji prac konserwatorskich w 2008 r. Odnaleziono warstwy malarskie, ale nie udało się ustalić czy są one oryginalne czy wtórne. Baby nieborowskie niestety od początku swego pobytu w Nieborowie znajdują się w ekspozycji zewnętrznej przez co mają całkowicie wypłukaną powierzchnię oryginalną, ale ze względu na zastosowany bardzo porowaty materiał być może udałoby się dotrzeć do jakichkolwiek śladów polichromii. Kwestia polichromii połowieckich figur jest do dzisiaj niezbadana i dyskusyjna.
– Określenie stanu zachowania, stopnia dezintegracji figur oraz materiału skalnego i jego porowatości, określenie tempa procesów niszczenia w celu opracowania właściwych programów konserwatorskich.
Proponowane i wstępnie zaakceptowane badania:
- Fotografia multispektralna VIS i UV
- Wielomianowe mapy tekstury (PTM)