Technologia i technika części rzeźbiarskich antwerpskich retabulów znajdujących się w Polsce
Celem projektu jest pogłębienie wiedzy na temat późnośredniowiecznych i wczesnorenesansowych warsztatów wykonawców polichromii i snycerzy antwerpskich. Nasza ogólna hipoteza badawcza zakłada, że wielodyscyplinarność projektu umożliwi szerszą interpretację wyników badań technologii i techniki wykonania partii snycerskich ołtarzy, rewizję dotychczasowego datowania, poszukiwanie, dla każdego z obiektów, podobieństw w sposobie wykonania z innymi retabulami rozprzestrzenionymi po kolekcjach Europy, Stanów Zjednoczonych i Australii oraz wielowymiarową charakterystykę warsztatów rzemieślniczych. Ponadto, zamierzamy wykazać, że podejście to pozwala na uzyskanie lepszych rezultatów niż w przypadku uruchomienia aparatu poznawczego, pozostającego do dyspozycji pojedynczych dyscyplin nauki, oraz, że umożliwia ono uzupełnienie stanu badań na temat techniki wykonania ołtarzy antwerpskich o dzieła importowane na teren współczesnej Polski. Polichromia każdego z badanych retabulów bardzo dobrze się zachowała i nie została przemalowana – co stanowi fakt niezmiernie rzadki w studiach nad antwerpskimi importami. Ten właśnie stan rzeczy, obok nieprzeciętnej jakości wykonania, czyni je bardzo interesującym źródłem wiedzy na temat technik wykonania polichromii średniowiecznej. Do grupy obiektów stanowiących przedmiot niniejszych badań należą:
Ołtarz św. Rajnolda, Bazylika Mariacka w Gdańsku, 1515 (MNW)
Ołtarz pasyjny z Pruszcza Gd., ok. 1500 – 1515 (MNW)
Ołtarz św. Adriana, Bazylika Mariacka w Gdańsku, ok. 1510 – 1520
ołtarz pasyjny z kościoła-ponorbertańskiego-w Żukowie, ok. 1500
Wyodrębniono następujące zagadnienia związane z tematem importów antwerpskich:
– Wyniki badań technologicznych są materiałem niezwykle przydatnym w procesie ustalania podobieństw z innymi ołtarzami oraz do ewentualnych atrybucji warsztatowych. Ustalenie stratygrafii i składu poszczególnych warstw przyczyni się zatem do wzbogacenia wiedzy na temat budowy technicznej dzieł i metod stosowanych przez wykonawców polichromii. Obok rozwiązań standardowych, popularnych wśród większości rzemieślników tego okresu, dostrzeżono w czterech badanych ołtarzach dekoracje polichromii o oryginalnych kombinacjach typu wzoru i struktury warstwy malarskiej (przykładowo: imitacje brokatów[1] występujące w ołtarzu św. Rajnolda i w ołtarzu pasyjnym z Żukowa, stratygrafia i pigmenty wchodzące w skład kafelkowanych podłóg poszczególnych scen, dobór typu ornamentów i kroju liter w dekoracjach na krawędziach szat). Identyfikacja pigmentów i spoiw malarskich pozwoli ponadto określić mieszaniny występujące w poszczególnych warstwach polichromii oraz wpływ wyboru materiałów i warstwowego ich zastosowania na ostateczny efekt wizualny. Ciekawym przykładem tego, co uznać można za nieco rzadziej w warsztatach antwerpskich spotykane zjawisko, może być tutaj próba świadomego zastosowania różnego stopnia zmielenia kryształów azurytu w celu uzyskania zróżnicowanych efektów kolorystycznych w obrębie jednego ołtarza (w tym przypadku św. Rajnolda z MN w Warszawie).
Złożona struktura pracowni i udział wyspecjalizowanych rzemieślników w produkcji dzieł utrudnia grupowanie na podstawie ogólnego podobieństwa stylu. Obok asystentów i uczniów, pracujących w antwerpskich warsztatach, popularną formą współpracy było podzlecanie zadań pracownikom sezonowym, niezarejestrowanym w dokumentach Gildii św. Łukasza[2]. Ponadto, rynek antwerpski charakteryzowała w owym czasie tendencja zmierzająca ku wysokiej specjalizacji [3]. Wiadomym jest, że skrzynie ołtarzowe, dekoracje snycerskie, polichromia rzeźb i malowidła na deskach powierzane były odrębnym rzemieślnikom. Dokumentacja typów ornamentów zastosowanych do wykonania partii snycerskich i polichromii ołtarzy, umożliwi wyodrębnienie standardowych modeli rozpowszechnionych w warsztatach antwerpskich. Znajomość szkiców i grafik epoki stanowić może kontekst ułatwiający odróżnienie dzieł wykonanych w jednym warsztacie od dzieł odwołujących się do tych samych wzorców.
[1] Przykładem ciekawych badań nad techniką wykonania imitacji brokatów oraz wynikających z nich konkluzji dotyczących warsztatu jest między innymi publikacja: I. Geelen, D. Steyaert, Imitation and Illusion. Applied Brocade in the Art of the Low Countries in the Fifteenth and Sixteenth Centuries, Scientia Artis 6, Brussels, 2011
[2] J. Van der Stock De organisatie van het beeldsnijders – en schildersatelier te Antwerpen. Documenten 1480 – 1530, w: Le retables anversois XVe – XVIe siècles, II. Essays, pod red. H. Nieuwdorpa, Museum voor Religieuze Kunst Antwerpen, 1993, ss. 47-53
[3] H. Van der Wee The Low countries in the Early Modern World, Variorum, 1993
Proponowane i wstępnie zaakceptowane badania:
- microRaman
- SEM-EDS
- Chromatografia gazowa i spektrometria masy GC-MS
- SEM-EDS
- Wysokosprawna chromatografia cieczowa ze spektrometrią mas LC-MS/MS (?)